In Kunsthal Rotterdam bezocht ik vorig jaar de overzichtstentoonstelling “In search of humanity” van Ai Weiwei. Het promotiebeeld – een portretfoto van Gao Yuang uit 2012 – toont de kunstenaar die met duim en wijsvinger de ogen openspert. Hij kijkt ons indringend, bijna dwingend aan, alsof hij wil zeggen: de zoektocht naar menselijkheid mag nooit stoppen. Niet voor mij en niet voor jou. Zodra we de ogen sluiten overwint de onmenselijkheid. Het portret illustreert de teneur van de tentoonstelling: je balanceert voortdurend tussen behagen en onbehagen, een glimlach en een grimlach
De tentoonstelling loodst je speels binnen in de denkwereld van Weiwei, om je uiteindelijk bij de keel te grijpen. Je wandelt hier niet lachend en keuvelend buiten, je geweten wordt danig geschopt, gefixeerd met gewapend beton van een veel betere kwaliteit dan de ondermaatse, verwrongen staven die de kunstenaar verzamelde na de desastreuze aardbeving van 2008 in Sichuan. Ai Weiwei visualiseert zo de corruptie van het rigide communistisch systeem dat – oh ironie – kapitaal boven mens, zeg maar menselijkheid plaatst. Tegen de muur hangt een grote foto van hetzelfde onderwerp die de ruwheid van materiaal en onderwerp verzachten. Je krijgt een dialoog tussen de harde realiteit en de esthetiek, een gesprek dat je eigenlijk niet wil voeren.
In de eerste zalen zie je vooral een kunstenaar die decontextualiseert, dematerialiseert en immobiliseert in de stijl van de ready mades: een ijzeren kleerhanger die het silhouet van Marcel Duchamp wordt (mooi hoe de inspiratiebron vervormd wordt en toch weer niet), een veiligheidscamera in marmer, waardoor de rollen van kijken en bekijken omgedraaid worden, de controlerende dimensie wordt uitgeschakeld, maar tegelijkertijd lijkt te worden vereerd. “Big brother is watching you”, de klassieke versie.
De tentoonstelling wordt doordacht opgebouwd. Stap voor stap trekt Ai WeiWei je binnen in zijn artistieke universum. Het blijft altijd toegankelijk, de drempelvrees wordt on hold gezet. Sommige bezoekers namen dit erg letterlijk, zoals de dame die zonder schroom een centraal geplaatste loopband besteeg. Wist zij veel dat het die van Julian Assange was, de oprichter van klokkenluiderwebsite Wikileaks. Tijdens zijn jarenlange asiel in de ambassade van Ecuador was het één van zijn weinige vormen van ontspanning, vlucht.. Voor Weiwei spreekt het object voor zich: het illustreert de uitzichtloosheid van Assange, iemand die door de publicatie van geheime documenten de vaak minder fraaie beweegredenen van overheden en co wilde blootleggen. Assange verliest zijn bewegingsvrijheid, de loopband zijn functionaliteit. Vanop de loopband kijk je ook uit op het werk “De ontvoering van de dochters van Leucippus (1618)’ van Peter Paul Rubens. Weiwei maakt het na in lego met een kleine wijziging: de cupido aan de hals van het steigerende paard die de ontvoering gadeslaat, is vervangen door een panda… in China codetaal voor de veiligheidsdiensten die elke vorm van kritiek of verzet vakkundig onderdrukken. Welkom in de wereld van WeiWei. Je zit erin zonder het door te hebben.
Het herhaaldelijk gebruik van lego past perfect binnen dit concept: het is algemeen gekend, toegankelijk en onschuldig. Maar niet bij Ai WeiWei: lego verliest hier voor altijd zijn onschuld en wordt een maatschappijkritisch medium, een wapen. Soms bouwt hij een beeld minutieus na (zoals de liftselfie bij zijn arrestatie), soms voegt hij iets toe (denk aan de panda) of laat hij iets weg , zoals bij het werk “Tianan mannen” (2019). Tijdens de Tiananmen protesten in 1989 gooiden drie personen met verf gevulde eieren tegen het portret van Mao Zedong, grondlegger en eerste leider van de Volksrepubliek China. Ze werden gearresteerd en kregen lange gevangenisstraffen. Het portret werd snel vervangen.
Ai WeiWei maakt een lego versie van het besmeurde portret. Door Mao weg te laten wordt het beeld net krachtiger. De lego vlek wordt zelfbedruipend en overstijgt haar vergankelijkheid, eigen aan de vlek an sich. Ze transformeert tot een soort strijd om zelfbehoud, het vastleggen van een onuitwisbare kreet om vrijheid en gerechtigheid. Menselijkheid zeg maar.
Lego zal nooit meer hetzelfde zijn. Net als ik na het bezoek aan deze tentoonstelling…
Caravaggesk 